فنیل کتونوری یا پی کی یو (PKU) چیست؟

به طور کلی بدن هر انسان به پروتئین نیاز دارد و اسید های آمینه،‌ بلوک‌های ساختمانی برای تشکیل پروتئین‌ها محسوب می‌شوند. برخی از این اسیدهای آمینه در بدن ساخته می‌شوند اما برخی از آن‌ها توسط بدن ساخته نشده و لازم است تا از طریق مواد غذایی وارد بدن شوند.

در افراد پی کی یو، ژنی که مسئول ساخت آنزیم است، بدلیل وقوع جهش، دچار اختلال می شود. بدین ترتیب، آنزیم نامبرده به مقدار کافی ساخته نشده و یا به صورت غیر طبیعی ساخته می شود. آنزیم فنیل آلانین هیدروکسیلاز وظیفه ی تبدیل اسید آمینه ی فنیل آلانین به تیروزین را بر عهده دارد و در نبود و یا کمبود فعالیت این آنزیم، میزان فنیل کتون ها و همچنین سطح فنیل آلانین در خون افزایش یافته، از سد خونی مغزی عبور کرده و منجر به افزایش غلظت فنیل آلانین در مغز می شود . بدیهی است افزایش فنیل آلانین در بدن حالت سمی داشته و باعث آسیب به قسمت های مختلف، از جمله مسمومیت مغزی، می گردد.   در نتیجه فرد قادر به مصرف فنیل آلانین نمی باشد.

تشخیص یا تست غربالگری

PKU در دختران و پسران به یک نسبت مشاهده می شود، به همین دلیل در ازدواج های فامیلی شیوع بیشتری دارد. در صورت تشخیص زود هنگام و مدیریت صحیح شرایط، افراد مبتلا به PKU می توانند به طور عادی رشد کنند، بزرگ شوند و از یک زندگی عادی و مستقل (تحصیل، شغل و تشکیل خانواده) مانند دیگر افراد جامعه، (ضمن ضرورت رعایت رژیم غذایی مختص پی کی یو)، برخوردار باشند.

در تشخیص فنیل کتونوری، انجام تست غربالگری در دوره نوزادی حائز اهمیت فراوانی می باشد که در 3 تا 5 روزگی در مراکز بهداشتی انجام می گردد. بدین منظور، با استفاده از یک سوزن یا لانست چند قطره خون از پاشنه‌ی پای نوزاد گرفته می‌شود. سپس نمونه خون گرفته شده، در آزمایشگاه مورد آزمایش قرار می‌گیرد تا مشخص شود که آیا مقادیر زیادی فنیل آلانین در بدن کودک  تجمع پیدا کرده است یا خیر. در صورت مثبت بودن جواب آزمایش، جهت تایید فنیل کتونوری، آزمایش HPLC در مراکز مورد تایید هر استان انجام شده و سپس فرد PKU ، به مرکز درمانی در بیمارستان های منتخب هر استان ارجاع داده می شود .

انواع فنیل کتونوری یا PKU

PKU (فنیل کتونوری ) از نظر شدت انواع مختلفی دارد:

• PKU کلاسیک یا شدید: این فرم شدید ترین نوع PKUاست و ناشی از فقدان یا کمبود بسیار شدید آنزیم مورد نیاز برای تجزیه ی فنیل آلانین می باشد. در صورت عدم درمان، فرد مبتلا به PKUکلاسیک، سطوح بسیار بالای فنیل آلانین-20 میلی گرم در دسی لیتر و یا بیشتر- را در خون خواهد داشت. میزان تحمل فنیل آلانین در فرم کلاسیک، 250 میلی گرم در روز و یا بیشتر و برای پروتئین طبیعی کمتر از 5 گرم در روز می باشد.

• PKU متوسط: در این فرم، قسمتی از فعالیت آنزیم مورد نیاز برای تجزیه ی فنیل آلانین باقیمانده است و غلظت فنیل آلانین خون بین 20-10 میلی گرم در دسی لیتر خواهد بود. میزان تحمل فنیل آلانین در فرم متوسط،200-700 میلی گرم در روز و برای پروتئین طبیعی 14-4 گرم در روز می باشد.

• PKU واریانت یا خفیف: در این حالت، بدن فرد PKU با کمبود خفیف آنزیم مورد نیاز برای تجزیه ی فنیل آلانین مواجه می باشد و غلظت فنیل آلانین خون این افراد بین 10-2 میلی گرم در دسی لیتر خواهد بود. میزان تحمل فنیل آلانین در فرم خفیف، بالای 750 میلی گرم در روز و برای پروتئین طبیعی 15 گرم در روز می باشد (4، 5).

به توصیه ی انجمن PKU اروپا در سال 2017، تمامی بیمارانی که تحت درمان نیستند و غلظت فنیل آلانین خونشان بین 6-10 میلی گرم در دسی لیتر می باشد، لازم است در طول 12 سال ابتدای زندگی تحت درمان قرار گیرند و پس از آن، اگر همچنان سطح فنیل آلانین خون بیشتر از 10 میلی گرم در دسی لیتر باشد، نیاز به ادامه ی درمان وجود دارد (5).

1-2% موارد PKU خفیف به علت جهش ژن BH4 (تتراهیدروبیوپترن) می باشد. در فرایند شکسته شدن فنیل آلانین به تیروزین توسط آنزیم فنیل آلانین هیدروکسیلاز، BH4 نقش کوآنزیم را ایفا می کند.

تمامی افراد PKU با سطح فنیل آلانین 4 -6 میلی گرم در دسی لیتر حتما باید به صورت طولانی مدت پایش شوند و این موضوع در خانم های جوان و زنان باردار مبتلا به فنیل کتونوری، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

کودکان نیز، به خصوص در سال اول تولد با این سطح از فنیل آلانین خون نیاز به پیگیری دارند، زیرا در دوره ای که کودک رفته رفته شروع به خوردن جامدات می کند، امکان افزایش سطح فنیل آلانین در خون وجود دارد (5).

انتقال ژن فنیل کتونوری یا PKU به چه صورت می باشد؟

در هر سلول دو نسخه از هر ژن وجود دارد، یک نسخه ی مادری و یک نسخه ی پدری. افرادی که یک نسخه ی طبیعی و یک نسخه ی معیوب از ژن PKU را دارند، سالم ولی ناقل می باشند و سلول های بدن آنها، آنزیم کافی برای جلوگیری از تجمع فنیل آلانین را تولید می کنند.

اگر والدین، هر دو ناقل ژن PKU باشند و فرزندشان یک نسخه از ژن PKU را از هر کدام از والدین دریافت کند، این کودک مبتلا به فنیل کتونوری خواهد بود.

هنگامی که والدین هر دو ناقل ژن PKU باشند، احتمالات در هر بارداری عبارتند از:

• 25 درصد احتمال داشتن فرزند مبتلا به PKU

• 50 درصد احتمال داشتن فرزند ناقل PKU

• 25 درصد احتمال داشتن فرزندی سالم

بنابراین اگر دریک خانواده، کودکی مبتلا به PKU باشد، احتمال آنکه سایر اعضای خانواده نیز در آینده فرزند مبتلا به فنیل کتونوری داشته باشند، وجود خواهد داشت. به همین علت این افراد می توانند جهت تصمیم گیری درست، آزمایش DNA را انجام دهند (6، 7).

درمان فنیل کتونوری (PKU)

در حال حاضر هیچ درمانی برای PKU وجود ندارد، اما این وضعیت از طریق داشتن رژیم غذایی مناسب و اصولی در کنار مصرف شیر خشک های رژیمی مختص افزاد مبتلا به PKU و همینطور سایر مکمل ها قابل کنترل است (5).

رژیم غذایی در افراد فنیل کتونوری (PKU)

هدف از تنظیم رژیم غذایی در افراد پی کی یو، شامل موارد زیر می باشد:

• کنترل دقیق مصرف پروتئین/ فنیل آلانین جهت جلوگیری از تجمع بیش از حد فنیل آلانین در خون (و در نتیجه مغز)
• استفاده از رژیم غذایی کم پروتئین
• استفاده از جانشین های پروتئین و یا شیر خشک های رژیمی مختص افراد PKU
• . افزودن ویتامین ها و مواد معدنی به جایگزین پروتئین و یا مصرف جداگانه به عنوان مکمل جهت دستیابی به رشد و وضعیت تغذیه ای طبیعی و متعادل که نتیجه ی اطمینان از دریافت متعادلی از تمام مواد مغذی و انرژی است(5). 

 رژیم غذایی فرد PKU می بایست چگونه می باشد؟

مقدار فنیل آلانین مجاز، برای هر فرد مبتلا به PKU بر اساس شرایط بالینی بیمار و گروه سنی، متفاوت است و می تواند در طول زمان تغییر کند. به طور کلی، باید فنیل آلانین در حد نیاز برای رشد و فرآیندهای طبیعی مصرف شود و از مصرف بیشتر آن اکیدا خودداری شود.

در حال حاضر تمامی شیر خشک های رژیمی موجود برای افراد PKU ( )، فاقد فنیل آلانین بوده که به واسطه ی مواد معدنی و ویتامین ها غنی شده اند. این محصولات، صرف نظر از تفاوت ظاهری (پودر یا مایع)، میزان انرژی و پروتئین (به خصوص اسید آمینه ی تیروزین) متفاوتی دارند. بنابراین ضروریست تنظیم رژیم غذایی زیر نظر کارشناس تغذیه صورت گیرد (5).

مقدار مجاز فنیل آلانین مصرفی برای فرد پی کی یو چه میزان است؟

مشخص کردن مقدار مجاز فنیل آلانین مصرفی در رژیم غذایی روزانه ی افراد PKU بر اساس موارد زیر و زیر نظر متخصص تغذیه صورت می گیرد:

• بررسی منظم سوابق برنامه ی غذایی و نمودارهای رشد
• آزمایش‌های خونی مکرر که سطح فنیل آلانین خون را بررسی می‌کند، به ‌ویژه در دوران جهش رشد کودک و بارداری
• تست های دیگری که رشد، تکامل و سلامتی را ارزیابی می کنند
• شرایط بالینی فرد PKU

فرد PKU، برای چه مدت باید رژیم غذایی کم فنیل آلانین داشته باشد؟

افراد مبتلا به فنیل کتونوری لازم است تا آخر عمر در رژیم غذایی کم فنیل آلانین و زیر نظر متخصص تغذیه، باقی بمانند(5).

غذا های ممنوع برای افراد فنیل کتونوری یا PKU

• گوشت قرمز (گاو، گوسفند، بز، خوک،…)، مرغ، ماهی، میگو و سایر محصولات دریایی، تخم مرغ و تخم سایر ماکیان
• لبنیات از جمله شیر، ماست، پنیر مشتق شده از شیر حیوانی (گاو، بز، گوسفند،…)
• آجیل (بادام، پسته، فندق، تخمه و …) ، دانه ها (بلغور، کینوا، گندم، جو، چاودار،…)
• سویا و مشتقات آن مانند توفو و شیر سویا
• انواع حبوبات (باقلا، نخود، عدس، لوبیا،…)
• محصولات فرآوری شده نظیر سوسیس و کالباس

 فرد مبتلا به فنیل کتونوری لازم است به نکات زیر در رژیم غذایی خود توجه نماید:

• نان، غلات، میوه و سبزیجات به مقدار محدود و محاسبه شده قابل استفاده می باشند.
• پنیر های گیاهی به میزان محدود و محاسبه شده قابل استفاده می باشند.
• شیر های گیاهی نظیر شیر بادام، نارگیل و برنج به مقدار محدود و محاسبه شده قابل استفاده می باشند.
• ادویه جات را می توان بدون محاسبه فنیل آلانین در رژیم غذایی گنجاند در صورتی که مقدار مورد استفاده در پخت و پز بسیار کم باشد.
• گروه های غذایی آزاد که برای تامین انرژی و رشد لازم هستند شامل مربا، عسل، شکر، قند و روغن ها می باشند.
• کودکان و بزرگسالان باید از برخی غذاها و نوشیدنی های دیگر، از جمله نوشابه های رژیمی و سایر نوشیدنی های حاوی آسپارتام خودداری کنند. آسپارتام یک شیرین کننده مصنوعی است که حاوی فنیل آلانین می باشد.
• برخی از داروها ممکن است حاوی آسپارتام و برخی ویتامین ها یا مکمل های دیگر ممکن است حاوی اسیدهای آمینه یا پودر شیر بدون چربی باشند، که برای فرد PKU منع مصرف دارند.
• در مورد محتویات محصولات بدون نسخه و داروها، فرد PKU حتما باید با دکتر داروساز و متخصص تغذیه ی خود مشورت کند.
• در زمان تب، عفونت و یا شرایطی مانند تزریق واکسن، دندان درآوردن کودک شیرخوار و به طور کلی هر نوع بیماری، فرد PKU حتما باید با متخصص تغذیه ی خود مشورت کند (5).

فرد PKU لازم است جهت آگاهی بیشتر از نیازهای غذایی خود با متخصص تغذیه مشورت نماید.